صنعت پرداخت طی سال‌های اخیر رشد چشمگیری را تجربه کرده و آمارها حاکی از آن است که روند رو به رشد شیوه‌های پرداخت به ویژه پرداخت‌های غیر نقدی در حال دگرگون کردن اکوسیستم پرداخت جهانی است. به گزارش بانک جهانی، طی سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۵ میلادی، حجم تراکنش‌های غیرنقدی در سیستم‌های (Noncash Payments) پرداخت، بیشترین میزان رشد را در دهه اخیر تجربه کرده و با رشدی حدود ۱۱٫۲ درصد به رقمی بالغ بر ۴۳۳٫۱ میلیارد دلار رسیده است. بخش عمده این رشد ده ساله را بازار کشورهای در حال توسعه با افزایشی معادل ۲۱٫۶ درصد رقم زده اند در حالی که بازار کشورهای توسعه یافته تنها سهمی ۶٫۸ درصدی از آنرا به خود اختصاص داده اند.

یکی از دلایل عمده این روند رو به رشد را می‌توان گسترش کسب وکارهای اینترنتی و توسعه تجارت الکترونیک قلمداد کرد. با توجه به قابلیت سرویس دهی فارغ از محدودیت زمانی و مکانی در مدل‌های کسب و کار اینترنتی، امروزه بسیاری از صاحبان صنایع، کسب و کارهای خود را به طور کامل بر بستر اینترنت به پیش میرانند. اگرچه این تغییر پلتفرم در بسیاری از حوزه‌های زنجیره ارزش، پیشرفت‌های شگرفی را با سرعتی فراتر از حد تصور رقم زده است، به نظر می‌رسد سیستم‌های پرداخت از این قافله عقب مانده‌اند.

بسیاری از کسب و کارها، از سیستم‌های کند، غیرمستقیم و پرهزینه در پرداخت‌های بین‌المللی گله‌مند هستند. از آنجایی که در حال حاضر پرداخت‌های الکترونیک بین‌المللی، در قالب انتقال وجه از بانکی به بانک دیگر انجام می‌شوندکه بانک‌ها و فرایندهای ارزیابی و صحت سنجی متعددی در آن دخیل اند، هزینه های بسیاری به مشتریان تحمیل می‌شود. همچنین این تأخیرهای طولانی گاهی به دلیل تغییرات نرخ برابری ارزهای بین‌المللی، برای مشتریان کلان تجاری زیان‌های هنگفتی را رقم میزند. از سوی دیگر، فقدان شفافیت در این کلاف سردرگم، رهگیری تراکنش‌ها را نیز با دشواری‌های بسیاری مواجه می‌سازد. به همین جهت برخی بانک‌ها در تلاشند تا با بهره‌گیری از روندهای جدید فناوری‌ مانند بلاکچین (Blockchain)، خدماتی بهینه‌تر به مشتریان خود ارائه دهند.

بلاک چین چیست؟

فناوری بلاکچین به زبان ساده، زنجیره‌ای از بلوک‌های داده است. در درون این بلوک‌ها، داده‌های مربوط به تراکنش‌ها نگهداری می‌شود. در زمان پردازش تراکنش‌ها، این داده‌ها درون یک بلوک قرار میگیرند و پس از اتمام تراکنش و در صورت تأیید سایر اعضای شبکه، این بلوک به انتهای زنجیره افزوده می‌شود. در واقع بلاک چین، پایگاه داده ای است که در آن بخش‌های مختلف داده در بلوک‌هایی ذخیره شده‌اند و این بلوک ها به ترتیب رخداد به زنجیره افزوده می‌شوند.

بلاکچین را میتوان نوعی دفترکل توزیع شده (Distributed Ledger)) در نظر گرفت، یک نوع پایگاه داده که میان تعدادی گره در شبکه مشترک است. مکانیزم اجرایی بلاک چین به اینصورت است که کلیه تراکنش ها روی یک دفترکل (Ledger) ثبت می‌شوند و تمامی کاربران پس از اتصال به شبکه، یک کپی از این دفترکل را روی دستگاه خود ذخیره می‌کنند. به این جهت گفته می‌شودکه بلاک‌چین مبتنی بریک دفترکل توزیع شده میان تمام کاربران است. هریک ازکاربران پس از انجام تراکنش روی دفترکل خود، آن را روی شبکه می‌فرستند.

سایرکاربران این تغییرات را مشاهده و در صورت صحت، تأیید می‌کنند و به این ترتیب عملیات فوق بر اساس مکانیزم اجماع عمومی سایر اعضای شبکه (Consensus Mechanism) نهایی شده و اجرا می‌شود. به عبارت دیگر، فرایند پردازش تراکنش‌ها به صورت غیرمتمرکز و توسط تمام اعضای شبکه انجام می‌شود و پس از آن که صحت یک تراکنش توسط اعضا تأیید شد، بلوک مربوط به آن به انتهای زنجیره بلوک‌ها افزوده می‌شود. از این زمان به بعد، یعنی پس از افزوده شدن این بلوک به کل زنجیره، دیگر امکان حذف یا تغییرآن وجود ندارد و تنها می‌توان این اطلاعات را با تأیید سایر اعضای شبکه به روز رسانی کرد.

بنابراین از آنجایی که اعمال این تغییرات در دفترکل، به تأیید سایر اعضای شبکه نیاز دارد، هیچ کاربری نمیتواند بدون تأیید سایر اعضا اقدام به تغییر دفترکل کند و به این ترتیب بدون نیاز به هیچ مرجع ناظر متمرکزی، صحت اطلاعات دفتر کل تضمین می‌شود. در دفترکل توزیع شده، اطلاعات مربوط به مالکیت و تاریخچه تراکنش‌ها را میتوان میان گره‌های شبکه به اشتراک گذاشت. این توزیع اطلاعات، سنگ بنای فناوری دفترکل توزیع شده است و دفتری از تاریخچه تراکنش‌ها و وضعیت مالکیت دارایی‌ها ایجاد میکند که صحت آن مورد تأیید اعضای شبکه است.

انواع دفتر کل توزیع شده

دو نوع دفترکل توزیع شده بر بستر بلاک چین قابلیت اجرایی شدن دارند:

1. دفترکل فاقد مجوز (Permissionless Ledger)

در این حالت فرایند اجرا وتأیید تراکنش‌ها در دسترس تمامی اعضای شبکه قرار دارد. این نوع دفترکل برای فعالیت‌هایی که محدودیت‌های امنیتی در مورد آنها وجود ندارد مانند تأیید مالکیت کالاها یا تأیید حقوق مالکیت معنوی کاربرد دارد.

2. دفترکل دارای مجوز (Permissioned Ledger) 

در این حالت دسترسی به فرایند اجرا و تأیید تراکنش‌ها کنترل شده است و این مجوز تنها به برخی اعضای خاص شبک‌ها عطا می‌شود. این نوع از دفترکل برای پیاده‌سازی فرایندهای مالی و بانکی که از حساسیت امنیتی زیادی برخوردارند، مناسب است. یکی دیگر از امکاناتی که بر بستر بلاک‌چین پیاده‌سازی شده است، قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) هستند. قرارداد هوشمند، یک برنامه کامپیوتری است که قادر به تعریف الزامات و توافقات یک قرارداد و اجرایی کردن آن است. این قرارداد، یک توافقنامه الکترونیک است و اصول منطقی را شامل می‌شود که بدون نیاز به کنترل‌های بیرونی و تنها در صورت برقراری شرط‌های خاص، اجرایی می‌شوند.

به عبارت دیگر، تنها کافی است ویژگی‌های یک قرارداد و شرط‌های لازم برای اجرایی شدن آن به عنوان یک قرارداد هوشمند و در قالب قیدهای منطقی تعریف شوند. پس از آن در صورت تحقق شرط‌های مذکور، قرارداد خود به خود و بدون دخالت هیچ مرجع کنترل متمرکزی اجرایی می‌شود. قراردادهای هوشمند روی بلاک‌چین ایجاد می‌شوند و اعضای شبکه، کنترل و تأیید صحت اطلاعات آن را به عهده دارند. به همین جهت است که در اعمال الزامات و شروط قانونی خاص یا کنترل‌هایی که لازم است خود به خود اجرا شوند،کاربرد بسیاری دارند.

مروی بر فرایند پرداخت

فرایند پرداخت در ساده‌ترین حالت شامل چهار بازیگرکلیدی است:

۱. پرداخت کننده: پرداخت را انجام می‌دهد و حساب بانکی وی به اندازه‌ی مبلغ تراکنش بدهکار می‌شود.
۲. بانک پرداخت کننده: که تراکنش را از طرف پرداخت کننده و به نمایندگی از وی انجام می‌دهد.
۳. بانک دریافت کننده: که تراکنش را از طرف دریافت کننده و به نمایندگی از وی انجام میدهد و مبلغ مبادله شده را در حساب نگهداری میکند.
۴. دریافت کننده: مبلغ مبادله شده را به صورت اعتباری یا از طریق حساب خود دریافت میکند. در مورد پرداخت‌های برون مرزی، بانک‌های مرکزی هر دو طرف نیز در این فرایند دخیل‌اند.

فرایند پرداخت در چهار مرحله انجام می‌شود:

۱. دستور پرداخت: این دستور از طرف پرداخت کننده ارسال میشود و به بانک پرداخت کننده اعلام میکند تا مبلغی را از طریق شبکه به بانک دریافت کننده ارسال کند.

2. انجام پرداخت: زمانی است که دستور پرداخت در سیستم وارد می‌شود.

3. پایاپای کردن (Clearing): فرایندی که در آن بانک ها به نمایندگی از مشتریان خود و با استفاده از اطلاعات پرداخت، پول‌ها را میان خود مبادله می‌کنند.

4. تسویه (Settlement): زمانی که حساب پرداخت کننده بدهکار و حساب دریافت کننده بستانکار میشود.

مراجعی که عملیات پرداخت را پردازش می‌کنند، کانال‌های پرداخت متفاوتی را به کار میبرند که هر کدام ویژگی‌ها، قواعد و مکانیزم‌های خاص خود را دارند، اما برای انتقال پول لازم است فرایندی شامل مجموع‌های از چهارگام منطقی طی شودکه به ترتیب ثبت (Submission)، تایید (Validation)، بررسی شرایط (Conditionality) و تسویه (Settlement) نامیده می‌شوند. این فرایندها توسط واسطه‌های مالی مانند سیستم‌های عموما پرداخت تسهیل می‌شوند.پس از آن که ارسال کننده، پیام پرداخت خود را به سیستم پرداخت میفرستد، این پیام باید از رویه‌های تأیید سیستم عبور کند.

رویه‌های تأیید در سیستم‌های مختلف متفاوت است و میتواند معیارهای امنیتی مانند شناسایی هویت فرستنده پیام و کنترل یکپارچگی پیام را شامل شود. وقتی یک پیام پرداخت توسط سیستم تأیید شود، پس از آن سیستم کنترل‌های عمومی را انجام میدهد تا مطمئن شودکه آیا شرایط لازم برای تسویه، مانند در دسترس بودن وجوه به میزان کافی یا اعتبار لازم برای تسویه، محقق میشود یا خیر. پرداخت‌هایی که این شرایط را داشته باشند، برای تسویه آماده می‌شوند. در فرایند پرداخت، کاربران به واسطه هایی مانند بانک‌ها و کارگزاران اعتماد می‌کنند و دارایی‌های خود را در حساب‌های این واسطه ها نگهداری می‌کنند و انتقال دارایی‌هایشان را نیز از طریق آنها انجام میدهند. وقتی این‌ کاربران تراکنشی را انجام میدهند، بانک‌ها یا کارگزاران آنها با سایر واسطه ها، مانند زیرساخت‌های بازار مالی (Financial Market Infrastructures)، تعامل می‌کنند تا تراکنش‌ انجام شود.

زیرساخت‌های بازار مالی فرایند پایاپای کردن، تسویه و ثبت تراکنش‌های مالی را تسهیل می‌کنند و به این ترتیب به مشتریان امکان میدهند ریسک‌های خود را بهتر وکاراتر مدیریت کنند. فرایند انتقال، اغلب توسط زیرساخت‌های بازار مالی سازماندهی میشود و بانک‌ها و کارگزاران با عنوان یک موجودیت مرکزی با آنها تعامل می‌کنند. به دلیل این که بانک‌ها و کارگزاران ممکن است در بازارهای مالی متعددی فعالیت کنند، با زیرساخت‌های بازار مالی متعددی نیز در تعامل‌اند. نحوه تعامل زیرساخت‌های بازار مالی با بانک‌ها وکارگزاران متعدد به اینصورت است که هر زیر ساخت بازار مالی، یک کپی از دفتر تراکنش‌های خود را دارد. هر بانک نیز دفتر تراکنش‌های خود را دارد که شامل تراکنش‌هایی میشود که از زیرساخت‌های بازار مالی متعدد عبور میکند. این تعدد دفاتر، روش‌های اجرا، پایاپای کردن و تسویه تراکنش‌های مالی را به دلیل افزایش حجم و پیچیدگی تراکنش‌ها با مشکلاتی مواجه میسازد.

فناوری بلاک چین در صنعت پرداخت

با توجه به قابلیت‌هایی که فناوری بلاک‌چین با تمرکززدایی (Decentralization) از پایگاه داده ایجاد میکند، فعالان صنعت بانکداری و شرکت‌های فناوری در جستجوی راه‌هایی برای توسعه و اجرای دفترکل توزیع شده در سیستم‌های پرداخت هستند تا امنیت، شفافیت وعدم تمرکز را به خدمات پرداخت بیفزایند. پروتکل دفتر کل توزیع شده دارای مجوز این قابلیت را دارد که رویه‌های لازم برای انتقال دارایی‌ها را تعریف کند. در کاربرد فناوری دفترکل توزیع شده درتسهیل فرایندپرداخت، این فرایند میتواند در قالب پروتکلی کد شود که اعضای شبکه و چگونگی کارکرد هر یک را تشریح کند. برای انجام یک عملیات پرداخت، میتوان کنترل‌های تأیید (برای مثال تأیید مالکیت وجوه) وکنترل‌های بررسی شرایط (مانند دسترسی به وجوه یا اعتبار کافی) را در قالب قراردادهای هوشمند به طور اثربخش اجرا کرد. علاوه بر این، قراردادهای هوشمند میتوانند برای بهبود وضعیت رهگیری تراکنش‌ها و کاهش ریسک نیز به کار روند.

دفترکل توزیع شده در بلاکچین به دلیل ماهیت غیر قابل تغییر و غیر قابل حذف بودن داده‌ها، تاریخچه کاملی از تمامی تراکنش‌ها را فراهم میکندکه در هر لحظه قابلیت رهگیری وگزارش‌گیری روی اطلاعات موجود در دفترکل را ارائه میکند. این قابلیت، کنترل‌های مبارزه با پولشویی در فرایند پرداخت را تسهیل کرده وموجبت سریع فرایند پرداخت میشود. همچنین یکی از مکانیزم‌هایی که فناوری دفترکل توزیع شده به کار میبرد، استفاده از رمزنگاری (Cryptography) است. برای مثال، در طول فرایند انتقال یک دارایی، نوعی از رمزنگاری که رمزنگاری (Public Key Cryptography) کلید عمومی نامیده میشود، مبنای فرایند تأیید تراکنش را شکل میدهد. به منظور انتقال دارایی، فرد با استفاده از کلید عمومی خود یک امضای دیجیتال (Digital Signature) را ایجاد خواهد کرد. به منظور تأیید اینکه کالای مورد نظر به فردی تعلق داردکه تراکنش را آغازکرده است، سایر موجودیت هایی که میتوانند به عنوان تأییدکننده تراکنش‌ها در شبکه فعالیت کنند، این الگوریتم را رمزگشایی (Decrypt) کرده وکلید عمومی مالک دارایی را استخراج می‌کنند. درنتیجه این فرایند، مالکیت یک دارایی، از جمله قابلیت انتقال آن به افراد دیگر، اغلب به برخورداری از حق دسترسی به کلیدهای خصوصی (Private key) درست بستگی دارد و امنیت انتقال دارایی بر بستر سیستم‌های پرداخت را دو چندان میکند.

از سوی دیگر برخی ویژگی‌های دفترکل توزیع شده مانند قابلیت به اشتراک گذاری دفتر میان مناطق جغرافیایی متعدد، تعداد واسطه‌های موردنیاز برای برای پرداخت‌های بین‌المللی اثر بخش را کاهش خواهد داد. این ویژگی به بانک‌ها امکان میدهد به درخواست‌های پرداخت مشتریان خود در تمامی ساعات شبانه روز بهتر، سریع‌تر و راحتتر بهتر پاسخ دهند. علاوه بر این، در بسیاری از بازارها، زیرساخت‌های بازار مالی مورد اعتماد مشتریان خود در نگهداری دفترکل و مدیریت ریسک به جای آنها هستند. فناوری بلاک‌چین میتواند این تکیه سنتی بر یک دفتر کل متمرکز را که توسط یک نهاد مورد اعتماد انجام میشود،کاهش دهد.

سایر مزایای به کار گیری بلاک چین در صنعت پرداخت را میتوان در قالب موارد زیر برشمرد:

• کاهش پیچیدگی (به ویژه در تراکنش‌های چند طرفی بین المللی)
• بهبود سرعت پردازش تراکنش‌ها به جهت در دسترس بودن دارایی‌ها و وجوه
• کاهش‌ نیاز به مغایرت گیری (Reconciliation) میان زیر ساخت‌های متعدد نگهداری رکوردها
• افزایش شفافیت در ثبت اطلاعات تراکنش‌ها
• از میان رفتن امکان دستکاری، حذف یا تغییر رکوردهای ثبت شده
• بهبود کارایی شبکه به دلیل مدیریت داده توزیع شده
• کاهش ریسک عملیاتی و مالی

طراحی فرایند پرداخت در یک سیستم پرداخت فرضی مبتنی بر بلاک چین شامل سه گام خواهد بود:

۱. به منظور شروع فرایند پرداخت، موجودیت الفبا استفاده از ابزارهای رمزنگاری، دفترکل مشترک را به طور الکترونیک امضا میکند و وجوه روی دفترکل از حساب او به حساب موجودیت ب منتقل میشود.

۲. سایر گره‌های شبکه پس از دریافت درخواست انتقال، هویت موجودیت الف را ارزیابی می‌کنند و با کنترل کردن این که موجودیت الف ویژگی‌های لازم برای به روز رسانی حساب مورد نظر را دارد، تراکنش فوق را تأیید می‌کنند. این تأیید شامل ارزیابی این موضوع است که موجودیت الف وجوه کافی را برای انجام این پرداخت دارد.

3. پس از این که به روز رسانی توسط گره‌ها تأیید شد، به روز رسانی انجام میشود.

نتیجه گیری

امروزه با گسترش تجارت الکترونیک، پرداخت‌های الکترونیک نیز بسیار رواج یافته اند. با وجود آن که در سیستم‌های جاری، ارتباط واقعی میان بانک‌ها به صورت فوری و آنی رخ میدهد، فرایند تسویه در سیستم‌های پرداخت به صورت آنی انجام نمیشود. این موضوع موجب میشود زمان تسویه برای پرداخت‌های بین‌المللی گاهی بسیارطولانی شود و در برخی موارد حتی پنج روز به طول بینجامد. ازسوی دیگر، بسته به بانک‌ها و مراجع قانونی درگیر در فرایندپرداخت، شیوه تقسیم هزینه‌ها میان طرفین متفاوت است اما اغلب این هزینه‌ها به عهده مشتری است و گاهی از وجوه‌ی که انتقال داده میشود،کسر میشود. این هزینه‌ها همراه با عدم شفافیت پرداخت بر بستر شبکه بانکی از جمله غیر قابل پیشبینی بودن زمان و هزینه تسویه، مشکلات بسیاری برای مشتریان بانک‌ها ایجاد میکند.

به همین جهت برخی بانک‌ها سعی می‌کنند این مشکلات را با به کارگیری بلاک چین برطرف کنند و با برقراری امکان تراکنش‌های مستقیم‌تر از طریق جایگزینی واسطه‌ها، تعداد گام‌های فرایندهای پرداخت را کاهش دهند و امکان برقراری ارتباط مستقیم میان طرفین را فراهم کنند. به علاوه، دشواری‌های رهگیری تراکنش‌ها در سیستم‌های پرداخت فعلی یکی از مشکلات دیگری است که فناوری بلاک چین قابلیت برطرف کردن آن را دارد. درحال حاضر در صورت بروزکوچک‌ترین اشتباه، به عنوان مثال اشتباه بودن شماره حساب، بررسی و دنبال کردن فرایند مذکور عملا غیرممکن خواهد بود. شفافیت موجود در بستر بلاک چین، برای این مسئله نیز راه گشاست و تاریخچه دائمی و غیر قابل تغییر دفترکل توزیع شده، امکان بررسی و گزارش‌گیری کلیه تراکنش‌های زنجیره را در هر زمان فراهم میکند. به این ترتیب، اگرچه فناوری بلاکچین درگام‌های ابتدایی ورود به فضای کسب و کار جهانی قرار دارد، انتظار میرود این فناوری با ارائه امکان انجام تراکنش‌ها بدون تکیه بر موجودیت‌های مرکزی، سرعت وکیفیت پاسخ دهی به مشتریان سیستم‌های پرداخت را بهبود میدهد.

مطالب مرتبط:

سناریوهای مختلف برای آینده ارزهای دیجیتال

بلاک چین و آینده زیر ساخت های مالی

آینده بلاک‌چین و ارزهای دیجیتال در ایران

بلاک چین و اینترنت اشیا

کاربردهای مهم بلاک چین

منبع: مرکز تحقیقات بلاک چین